Dlaczego czytanie dzieciom baśni jest ważne dla ich rozwoju?

O tym, że czytanie dzieciom przynosi mnóstwo korzyści, nie trzeba już nikogo przekonywać. Równie ważne jak samo czytanie jest też to, co wybieramy na wspólną lekturę. Dziś bierzemy pod lupę stare bajki i baśnie czyli książki, po które sięga coraz mniej rodziców. Wśród argumentów przeciwników baśni pojawia się ich oderwanie od rzeczywistości, utrwalanie stereotypów, a nawet promowanie okrucieństwa.

Po co więc czytać dzieciom baśnie?

Powodów jest bardzo wiele, bo jedną z cech baśni jest ich wielowymiarowość, dzięki której dzieci mogą czerpać z tej samej treści różne korzyści.

1. Rozwój wyobraźni

Czytanie sprzyja rozwojowi wyobraźni, ale czytanie baśni sprzyja temu wyjątkowo mocno! Historie pełne wróżek, smoków czy krasnali prowadzą fantazję dziecka w zupełnie nieznane dotąd rejony, na inny, wyższy poziom. Baśnie zabierają czytelnika do – pełnych magii – krain, w których wszystko jest możliwe, gdzie najbardziej szalone wyobrażenia mogą stać się rzeczywistością. Bajki wzbudzają apetyt na fantastykę, zresztą są uwielbiane przez wielu autorów tego gatunku jak Tolkien czy Lewis. Bogactwo baśniowych metafor, archetypów, symboli to doskonała pożywka dl kreatywności, wrażliwości i inteligencji. Sam Albert Einstein powiedział przecież „Jeżeli chcesz aby twoje dzieci były inteligentne, czytaj im bajki. Jeżeli chcesz, aby były bardziej inteligentne, czytaj im więcej bajek”.

2. Nauka tego, że decyzje niosą konsekwencje

Śledząc losy poszczególnych baśniowych postaci dziecko zaczyna rozumieć, jak wiele w życiu wynika z wyborów, których dokonujemy. W baśniach postacie często określane są przez działanie, które potem determinują ich los. W oryginalnej wersji Kopciuszka nie była wcale podkreślana jego wyjątkowa uroda czy kolor włosów. Dziewczyna była przedstawiona po prostu jako ktoś piękny od wewnątrz – o dobrym i szlachetnym sercu. Pozostała temu wierna mimo przeciwności, a konsekwencją takich życiowych wyborów było szczęśliwe życie. Wniosek nie jest taki, że bycie dobrym prowadzi prosto w ramiona księcia, ale że nasza postawa i działania mają znaczenie. Wybory człowieka prowadzą do rezultatów. Bycie podłym czy złośliwym będzie miało wpływ na nasze życie. Wybór postawy serdeczności i pokory także będzie miał dla nas w przyszłości znaczenie. W baśniach jest to oczywiście przerysowane i czasem dość radykalne, ale dzięki temu czytelniejsze dla dzieci.

3. Reguła czerni i bieli

Prawdziwy świat pełen jest różnych odcieni szarości. Im bardziej zagłębiamy się w ludzkie historie, tym częściej okazuje się, że życie jest bardziej złożone i nie można rozważać świata za pomocą systemu zero-jedynkowego. Dzieci, które zaczynają się po takim świecie poruszać i próbują pojąć to jego zróżnicowanie, mają potrzebę czerni i bieli. Chcą wiedzieć co jest dobre, co złe i widzieć, że to pierwsze zwycięża. Pełne uproszczeń i jasnego przekazu baśnie mogą taki wewnętrzny dziecięcy chaos nieco wyciszać i uporządkować zwłaszcza, że bajkowe postacie mają jasno nakreślone cechy, a czytelnik nie musi zagłębiać się specjalnie w ich motywy i wewnętrzne przemyślenia.

4. Potrzeba poczucia sprawiedliwości

Rodzice czasem dziwią się, że dzieci entuzjastycznie reagują na – dość drastyczne – zakończenia bajek. Przykładem niech będą tutaj baśnie, w których pozytywny bohater po odbyciu pełnej trudów drogi, otrzymuje nagrodę i żyje długo i szczęśliwie. Natomiast czarny charakter ponosi zasłużoną (czasem okrutną) karę. Wbrew pozorom nie jest to promowanie okrucieństwa, a raczej pokazanie sprawiedliwości, dzięki któremu dziecko ma poczucie bezpieczeństwa tak ważne dla jego rozwoju. Postać, która zagrażała dobremu bohaterowi, ginie, więc przestaje stanowić zagrożenie, a to dla dziecka najważniejsze. Stąd ta radość przy czytaniu. Psychologia mówi, że aby dojrzeć do umiejętności wybaczania i wielkoduszności, najpierw musimy przejść właśnie etap sprawiedliwości. Baśnie mogą być w tym bardzo pomocne.

5. Lekcja życia wbudowane w bajkową scenerię

Podczas lektury dziecko uczy się od bajkowych bohaterów, zastanawia się co by zrobiło na ich miejscu, analizuje skutki ich zachowania.
– Po lekturze bajki Pinokio dzieci będą wiedziały, że nie należy kłamać.
– Alicja w krainie czarów uświadamia , że warto czasem wyjść ze strefy własnego komfortu i zrobić to, do czego pcha nas ciekawość, aby przeżyć wspaniałe przygody.
– Postać wilka z Czerwonego Kapturka to lekcja tego, że pozory mogą mylić, a ktoś, kto wydaje się miły, może mieć złe zamiary.
– Trzy świnki motywują do rozwoju, pokazują dorastanie i przechodzenie od zasady przyjemności (mało pracy, szybki efekt) do przyjęcia bardziej angażującej, ale też dającej lepsze efekty postawy (pracowitość trzeciej świnki).
– Królewna Śnieżka i Kopciuszek dodają odwagi, dają pociechę i wiarę w to, że nawet słabemu i odrzuconemu może się w życiu udać.

Nauka z baśni idzie także dalej. Są uczciwe. Nie zaprzeczają, że w życie wpisane jest i cierpienie i śmierć, ale opowiadają o tym w sposób, który nie wpływa na dziecko szokująco. Jednocześnie uczą optymizmu. Dają nadzieję na odkupienie, na dobre zakończenie wszelkich perypetii, na sprawiedliwość.

6. Oswojenie lęków

„Straszne i zbyt brutalne” to najczęściej wymieniane argumenty przeciwko czytaniu dzieciom baśni. Rodzice starają się chronić swoje pociechy przed tego rodzaju treściami. Czy słusznie…? Nie zapominajmy, że strach jest częścią naszego życia i – wcześniej czy później – dzieci także się z nim zetkną. To jak sobie będą z nim radzić w prawdziwie stresogennych sytuacjach zależy między innymi od tego, czy będzie to dla nich zupełnie nowe uczucie, czy takie, które już „przerobili” w bezpiecznych i spokojnych okolicznościach – na kolanach rodzica. Potem warto jeszcze o takich lękach porozmawiać, by je nazwać i pokazać, że większość trudnych sytuacji daje się pokonać. Na strach nie można się uodpornić, ale można go w pewien sposób oswoić. To budowanie odporności emocjonalnej. Oczywiście wiele zależy tutaj od wrażliwości dziecka – ważne, aby uwzględniać jego zdanie.

7. Nauka o świecie i literaturze

Baśnie to sposób na poznawanie różnych tradycji i kultur. Każdy autor osadzał swoje opowieści w innych czasach historycznych i kulturowych. Mamy więc baśnie braci Grimm, jest Księga tysiąca i jednej nocy, są baśnie nordyckie, irlandzkie, afrykańskie, słowiańskie i polskie. Podobne opowieści można porównywać pod kątem przedstawianego w nich świata i jego tradycji (Czerwony Kapturek i Lon Po Po).

„Dawno, dawno temu” – słowa charakterystyczne dla baśni już na wstępie sugerują, że nie można ich interpretować dosłownie, ale przez pryzmat środowiska społeczno-historycznego. Dlaczego jest w nich tak wiele pałaców, królów i księżniczek? Bo monarchie były wtedy ważną częścią ludzkich losów. Dlaczego w baśniach często kobiety za życiowy cel obierają znalezienie bogatego męża? Bo opowieści te powstawały w czasach feudalnych, kiedy kobiety, bez względu na ich status społeczny i ekonomiczny, były przygotowywane do małżeństwa – to była ich główna rola. Warto pokazać dzieciom, że baśnie nie mają przedstawiać realiów naszych czasów i że dzięki nim możemy spojrzeć w przeszłość.

Baśnie stanowią też doskonały wstęp do zrozumienia różnic między fikcją a literaturą faktu oraz kompozycji występujących często w literaturze (wstęp, rozwijanie akcji, punkt kulminacyjny). Poznanie struktury baśni przyczynia się do zdolność przewidywania i rozumienia kolejnych opowieści, które dziecko będzie czytać.

8. Prowokacja do dyskusji

Nie oszukujmy się. Część baśni to szowinistyczne i zdominowane przez mężczyzn opowieści. Kopciuszka można odczytać w ten sposób, że cierpliwą i pokorną dziewczynę wybawia od złego świata jej książę. W Małej Syrence dziewczyna porzuca swoje życie dla mężczyzny. Wilk to zawsze zły i dążący do konfrontacji charakter, a tymczasem wiemy, że to zwierzę, które unika spotkań z ludźmi. Przykładów jest wiele. W baśniach bez trudu znajdziemy wiele stereotypów, które w XXI wieku nie mają prawa funkcjonować. Ale przecież te opowieści powstawały dużo wcześniej, gdy taki sposób patrzenia na pewne kwestie był normą. Chociażby temat złej macochy. W dawnych czasach wysoka śmiertelność matek sprawiała, że „rola” macochy była powszechna. A że często chciały one, aby ich biologiczne dzieci dostawały majątek i status, posuwały się często do manipulacji. Niech to stanie się punktem wyjścia do rozmów z dziećmi. Bądźmy przewodnikiem tych dyskusji  i pozwólmy dzieciom wykształcać w sobie umiejętność krytycznego myślenia. Taka krytyczna interpretacja wszelkich form komunikacji (bajki, telewizji, prasy czy mediów społecznościowych) przyda się w – pełnym szumu informacyjnego – życiu.

Jak czytać dziecku baśnie:

– nie myl baśni ze współczesnymi bajkami. W baśniach występują fantastyczne postacie (czarownice, krasnoludki), które są dobre lub złe, mają szczęśliwe zakończenie (i żyli długo i szczęśliwie) i nie moralizują.

– bierz pod uwagę wiek, wrażliwość i dojrzałość dziecka. Czytanie maluchowi oryginalnej wersji bajki o Roszpunce i zakrwawionym księciu nie będzie najlepszym wyborem. Jako rodzice, znamy swoje dzieci najlepiej i możemy kierować się swoim osądem.

– baśnie nie wymagają długich godzin czytania. Wystarczy wybrać jedną – dwie opowieści z antologii niż od razu czytać zbiór od deski do deski.

– pozwól dziecku ocenić sytuację, być może dowiesz się, że nie chcą dalej słuchać, bo historia jest dla niego zbyt trudna, smutna czy straszna.

– bierz pod uwagę porę dnia, część baśni nie nadaje się na usypianki i lepiej je czytać w okolicy obiadu

– nie cenzuruj baśni, niech dziecko samo będzie ich cenzorem. Jeśli chce słuchać danej opowieści, to najwyraźniej ma ona dla niego swój sens, nawet jeśli jest on ukryty dla rodzica.

– odczucia rodzica też są ważne. Czytanie i dla nas ma być przyjemnością a nie torturą. Jeśli mamy silny opór przed czytaniem dziecku którejś z baśni, wybierzmy coś innego.

– nie staraj się tłumaczyć dziecku o czym „naprawdę” jest baśń i nie zdradzaj swoich domysłów co do tego, dlaczego wybiera do czytania akurat tę, a nie inną opowieść.

– nie zostawiaj dziecka samego z przeczytaną lekturą. Niech przeczytane baśnie staną się tematem Waszych rozmów. Oczywiście przebieg i treść dyskusji będzie przebiegała inaczej w zależności od wieku i dojrzałości emocjonalnej dziecka.

Jakie baśnie wybierać?

Zdecydowanie te do czytania a nie oglądania, choć oczywiście powstało kilka pięknych adaptacji filmowych. Jednak to te czytane – i to najlepiej oryginalne wersje – oddziałują na głębszym poziomie w umyśle dziecka.

Disney nie powinien być tutaj ani autorytetem… Nie dajmy się zwieść wersjom banalnym, żeby nie napisać kiczowatym. W oryginalnych wersjach baśni nie zawsze księżniczki ubierano w szerokie różowe lub żółto-niebieskie suknie i nie wszystkie miały cukierkową urodę… Oprócz „standardów” jak Czerwony Kapturek, Kopciuszek, Jaś i Małgosia, warto sięgnąć do mniej popularnych czytelniczo baśni jak choćby:
– Królowa Śniegu
– Brzydkie kaczątko
– Kot w butach
– Jaś i magiczna fasola
– Muzykanci z Bremy
– Calineczka
– Sześć łabędzi
– Nowe szaty cesarza
– historie o Lajkoniku, Smoku Wawelskim czy Warsie i Sawie.
Przykładów można podawać setki. Ale to dobrze, bo jeśli już raz zagłębicie się z dziećmi w magiczną lekturę baśni, ani wy, ani dziecko nie będziecie chcieli z tej krainy wychodzić.

Więcej ciekawych informacji o czytaniu dzieciom i literaturze dla dzieci znajdziesz w naszym kursie „Jak zachęcić dziecko do nauki”.